دین مبین اسلام به هیچ وجه، تسلّط بر مسلمانان را روا نمی شمارد و همواره توصیه به مقاومت دارد. «وَ لَنْ یجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرینَ عَلَی الْمُؤْمِنینَ سَبیلاً؛ و خداوند هرگز كافران را بر مؤمنان تسلّطى نداده است.» (نساء، 141) این سنت در میان جوامع بشری جاری است. چنان‌چه ملتی هم عهد شوند و بتوانند در مقابل ناملایمات بایستند، به برتری‌های بسیار بزرگی دست می‌یابند و از سلطه دشمنان رها می‌شوند؛ پیروزی ملت دلیر ایران با رهبری امام خمینی(ره) نمونه بارزی از مقاومت و عدم پذیرش سلطه مستکبران است.

امام خمینی(ره) در این رهبری شکوهمند، مسیر مقاومت، ایستادگی و عدم تسلیم در مقابل مشکلات و موانع را برگزیده بود و بیشتر همین خصوصیت ، امام را در هیئت یک مکتب، یک تفکّر، یک راه، برای زمان خود و در تاریخ، مطرح کرد.

مقام معظم رهبری  در این زمینه می‌فرمایند: «در برابر طاغوتها امام مقاومت خودش را به رخ همه‌ی دنیا کشید؛ امام حقیقتاً بسیاری از آیات قرآن را با همین ایستادگی خود و مقاومت خود معنا کرد. اینکه قرآن میفرماید «فَلِذلِکَ فَادعُ وَاستَقِم کَما اُمِرتَ وَ لا تَتَّبِع اَهواءَهُم...، پس به همين خاطر تو نيز آنان را به سوى اين آيين واحد الهى دعوت كن و آن چنان كه مأمور شده اى استقامت نما، و از هوى و هوسهاى آنان پيروى مكن.» (شوری، 15) تهدید و تطمیع و فریب در امام اثر نگذاشت.» (پایگاه اطلاع رسانی، 14/03/1398)

بر اساس فرمایش مقام معظم رهبری  ، «مقاومت به شیوه‌ی امام خمینی(ره)» در ادبیّات سیاسیِ بین‌المللی، یک عنوان است که بیشتر با اصطلاح « دکترین مقاومت امام خمینی(ره)» مطرح شده است.» (14/03/1398) گسترش این نظریه بود که اینک به بار نشسته و آثار آن، در ملت های منطقه و حتی جهان ، با دستان پرتوان بزرگ مردانی که تبیین عملی این نظریه هستند، مشاهده می‌شود. مقام معظم رهبری   در سی امین سالگرد ارتحال امام امّت(ره)  ، پشتوانه های دکترین مقاومت امام خمینی(ره) را بیان فرموده اند. ولکن سوال اصلی در این مقاله این است که تبیین قرآنیِ این پشتوانه ها چیست؟

 در واکاوی های صورت گرفته، اثر مستقلی با این عنوان، یافت نشد؛ گرچه  در زمینه نظریه مقاومت، کتاب «اندیشه مقاومت  از منظر مقام معظم رهبری » تدوین گشته است . ولی در این مقاله که به روش توصیفی- تحلیلی و شیوه اسنادی تنظیم یافته، سرفصل ها، به آیات قرآنی و بیانات امام خمینی(ره)  و برخی از مفسرین، مستند و با تقسیم بندی جدیدی ارائه شده است.  

1-مفهوم شناسی:

مقاومت، مصدر باب «مفاعله»  از ریشه « قوم»  به معنای «برخاستن، ایستادگی، ایستادگی کردن، استقامت ، پایداری، مخالفت کردن، برابری کردن در جنگ است. (زبیدی، بی تا، ج 33، ص 307؛ ابن سیده، 1421ق، ج 6، ص 589؛ ابن منظور، 1414 ق، ج 12، ص 498؛ فیروزآبادی، 1426ق، ج 1، ص 1152؛ زمخشری 1386، ص 231؛ حمیری، 1420 ق، ج 8، ص 5682؛ جوهرى، 1376 ق، ج 2، ص 499).

مفسران و اندیشمندان اسلامی، برای «مقاومت» تعاریفی را ارائه کرده اند، از جمله:

پايدارى در دين و حفظ مسير حق در برابر كژي‌ها.(ابن عاشور، 1420ق، ج‌11، ص‌282) این که انسان همواره بر طریق مستقیم که راه متوسط میان افراط و تفریط است، باشد. (طباطبایی،1390ق، ج11، ص48)

مقام معظم رهبری  در تبیین معنای «مقاومت» می‌فرمایند: «معنای مقاومت این است که انسان یک راهی را انتخاب کند که آن را راه حق میداند، راه درست میداند، و در این راه شروع به حرکت کند و موانع نتواند او را از حرکت در این راه منصرف کند و او را متوقّف کند؛ این معنای مقاومت است.»(14/03/1398)

2-پشتوانه های دکترین مقاومت امام خمینی(ره)  در بیانات رهبری 

بعد از مفهوم شناسی واژه مقاومت، پشتوانه های منطقیِ دکترین مقاومت امام خمینی(ره) که مقام معظم رهبری  روی آنها تاکید داشته اند، مطرح شده و تبیین قرآنی هر کدام از این پشتوانه ها طبق بیانات برخی از مفسران ارائه می‌شود.

2-1- مقاومت، واکنش طبیعیِ هر ملّت آزاده در مقابل زورگویی

ایستادن در مقابل ظلم و زورگویی  ریشه در فطرت انسان ها دارد؛ البته اگر این فطرت سالم مانده باشد و الّا فرد تبدیل به یک موجود بی خاصیتی می‌شود که در مقابل هرگونه ظلم و ستمی  تسلیم و منفعل خواهد بود.

امام خمینی(ره) می‌فرمایند: «طبيعى ساختمان بشرى است كه هر چه ستمكارى و ظلم و بى‏عدالتى در جامعه و ملتى اوج گيرد، به همان نسبت قوه مقاومت در ملت رشد مى‏كند.ایشان اوضاع اخير ايران را شاهد زنده این مسئله می‌داند.» (خمینی، 1389، ج‏3، ص110)

مقام معظم رهبری  نیز، مقاومت را واکنش طبیعیِ هر ملّت آزاده و باشرف در مقابل تحمیل و زورگویی دانسته و می‌فرمایند:«هر ملّتی که برای شرف خود، برای هویّت خود، برای انسانیّت خود ارزش قائل است، وقتی ببیند یک چیزی را میخواهند به او تحمیل بکنند، مقاومت میکند، امتناع میکند، ایستادگی میکند؛ خود این، یک دلیل مستقل و قانع‌کننده است.» (14/03/1398)

علامه طباطبایی در ذیل آیه «... وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِيَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ يُذْکَرُ فيهَا اسْمُ اللَّهِ کَثيراً...، و اگر خداوند بعضى از مردم را بوسيلۀ بعضى ديگر دفع نكند، ديرها و صومعه ها، و معابد يهود و نصارا، و مساجدى كه نام خدا در آن بسيار برده مى شود، ويران مى گردد!» (حج،40) ، دفاع مردم از منافع حياتى خود و استقامت در حفظِ وضع زندگی را، سنت فطرى جاری در ميان مردم قلمداد کرده اند كه خداى متعال انسان را به چنین روشی هدایت فرموده است.» (طباطبايى، 1390 ،ج‏14، ص 385 ؛ ج‏2، ص293؛ مکارم شیرازی، 1371، ج14‏، ص 118)

2-2- مقاومت، عاملی برای عقب‌نشینی دشمن

دومین بخش از اجزاء منطقی این نظریه، اشاره به تاثیر مقاومت در عقب نشینی دشمن دارد.امام خمینی(ره) می‌فرمایند: «تسلیم نشوید... نقشه آن است که قدم به قدم پیشروی کنند. هر قدر شما عقب‌نشینی کنید آنها پیشروی می‌کنند. آنها کمر به نابودی شما بسته‌اند. گمان نکنید با ملایمت و تسلیم دست بردار هستند، بلکه با استقامت و ایستادگی و اظهار حق و فریاد مظلومانه عقب می‌نشینند.» (خمینی، 1389، ج2 ، ص۱۳0)

مقام معظم رهبری می‌فرمایند: «مقاومت موجب عقب‌نشینی دشمن می‌شود، بر خلاف تسلیم. وقتی که دشمن به شما زور میگوید، اگر شما یک قدم به عقب برداشتید، او جلو می‌آید؛ بدون تردید. راه اینکه او جلو نیاید، این است که شما بِایستید.... هر جا ما ایستادگی کردیم و مقاومت کردیم، توانستیم پیش برویم؛ هر جا تسلیم شدیم و طبق میلِ طرف مقابل حرکت کردیم، ضربه خوردیم.» (14/03/1398)

در نگاه اول به نظر می‌رسد اگر به حرف دشمن ، ترتیب اثر داده شود و خواسته هایش انجام پذیرد ، راحت تر است و موجب می‌شود دشمن به اصطلاح دست از فرد یا ملت بردارد و با آرامش و بی دردسر زندگی روال طبیعی خود را داشته باشد و حال آنکه ماجرا برعکس است. در آیات متعددی تسلیم ناپذیری و مقاومت در برابر دشمن، تذکر داده شده و هر گونه سازش و تسلیم و ذلت نهی می‌شود. «كَيْفَ وَ إِن يَظْهَرُواْ عَلَيْكُمْ لَا يَرْقُبُواْ فِيكُمْ إِلاًّ وَ لَا ذِمَّةً...، چگونه (پيمان مشركان ارزش دارد)، در حالى كه اگر بر شما غالب شوند، نه ملاحظه خويشاوندى با شما را مى كنند، و نه پيمان را؟! »(توبه،8) 

در سوره مبارکه بقره نیز خطاب به رسول اکرم  (ص) آمده است: «وَ لَن تَرْضىَ‏ عَنكَ الْيهَودُ وَ لَا النَّصَارَى‏ حَتىَ‏ تَتَّبِعَ مِلَّتهُمْ  ...، هرگز يهود و نصارى از تو راضى نخواهند شد، (تا به طور كامل، تسليم خواسته هاى آنها شوى، و) از آيين (تحريف يافتۀ) آنان، پيروى كنى» (بقره،120) رسول اکرم (ص) تلاش می‌کردند رضایت یهود و نصاری را جلب کنند تا آنها اقبال  به دین اسلام داشته باشند ولی خداوند به رسولش دستور می‌دهد که ای رسول در پی رضایت آن ها نباش،اگر تسلیم یهود و نصاری بشوی و در پی رضایت آنها باشی ،کوتاه نمی آیند، از موضعشان عقب نشینی نمی کنند، تا زمانی که هرچه را که آنها می‌خواهند تو انجام بدهی. به طور كامل تسليم خواسته‏هاى آنها و پيرو آئينشان شوى. (طوسى، بی تا، ج‏1، ص439 ؛ طباطبايى، 1390 ، ج‏1، ص265 ؛ مکارم شیرازی، 1371 ، ج‏1، ص 429؛ آلوسی،1415ق، ج‏1، ص369)

2-3- مقاومت یک امر ممکن است حتی در مقابل گردن کلفت ها 

سومین عنصر از پشتوانه های اندیشه مقاومت امام خمینی(ره) ، ممکن بودن مقاومت در برابر دشمنان و مستکبران است؛

امام خمینی(ره)  می‌فرمایند: «چنانچه الآن هم اين نهضتى كه در ايران پيدا شد، اين باور را براى مردم آورد كه مى‏شود با همه قدرتها [مقابله كرد]، اگر يك ملتى خواست، مى‏تواند با همه قدرتها مقابله كند. الآن ايران در مقابل همه قدرتها مقاومت كرده است، و پيروز هم مى‏شود ان شاء اللَّه.»(خمینی، 1389، ج‏14، ص 509)

مقام معظم رهبری  نیز توانایی مقاومت انسان در مقابل تهدید‌هایی بمراتب بزرگتر از قدرتش و حفظ موجودیتش را مزیت انسان برشمرده و ضمن اشاره به تاثیر مقاومت بردریافت امداد‌های الهی می‌فرمایند: «مقاومت یک امر ممکن است؛ درست نقطه‌ی مقابلِ فکر غلطِ کسانی که میگویند و تبلیغ میکنند که «آقا! فایده‌ای ندارد؛ چطور میخواهید مقاومت کنید؟ طرف، گردن‌کلفت است، طرف قوی است.» خطای بزرگ، اینجا است؛ خطای بزرگ، این است که کسی تصوّر کند که در مقابل گردن‌کلفت‌های عالَم نمیشود مقاومت کرد، نمیشود ایستاد.» (14/03/1398) 

 ایشان نظر روشنفکرانی که مقاومت را بی فایده تلقی می‌کنند را ناشی از خطای محاسباتی‌ دانسته می‌فرمایند: « خطای محاسباتی در هر قضیّه‌ای ناشی از این است که ما عوامل گوناگون این قضیّه را درست نبینیم.جبهه‌ی خودمان را ، جبهه‌ی مقابل را درست نشناسیم؛ ... باید حقایق مربوط به این زورگویان و خودمان را بدانیم. یکی از این حقایق، «قدرت مقاومت» است. (14/03/1398) 

جنگ بدر نمونه ای بارز از ممکن بودن مقاومت است. «وَإِذْ يَعِدُكُمُ اللَّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتَيْنِ أَنَّهَا لَكُمْ وَتَوَدُّونَ أَنَّ غَيْرَ ذَاتِ الشَّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ وَيُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ وَيَقْطَعَ دَابِرَ الْكَافِرِينَ، و (به ياد آريد) هنگامى را كه خداوند به شما وعده داد كه يكى از دو گروه [كاروان تجارى قريش، يا لشكر مسلح آنها] نصيب شما خواهد بود؛ و شما دوست مى داشتيد كه كاروان (غير مسلح) براى شما باشد (و بر آن پيروز شويد)؛ ولى خداوند مى خواهد حق را با كلمات خود تقويت، و ريشۀ كافران را قطع كند؛ (از اين رو شما را بر خلاف ميلتان با لشكر قريش درگير ساخت، و آن پيروزى بزرگ نصيبتان شد.) (انفال، 7) در این جنگ به صورت طبیعی یکی از دو لشگر باید در برابر مسلمانان قرار می‌گرفت؛ مسلمانان دوست داشتند تا با لشگر 40 نفره کاروان تجاری روبرو شوند اما  اراده خداوند بر این بود که آنان با لشگر هزار نفره ای رو برو شوندکه به طرفداری کاروان تجاری، از مکه حرکت  کرده بودند. مسلمانان در این نبرد 313 نفر بودند و لشگر کفر هزار نفره بود؛ در ظاهر این تصور پیش می‌آید که آن لشگر هزار نفره پیروز می‌شود؛ حتی بخشی از مسلمانان مایل نبودند با سپاه بدر اعزام شوند و می‌گفتند که ما گروهی اندک هستیم و بیرون رفتن به صلاح نیست. (المغازی، 1409 ق ، ج‌۱، ص‌۱۳۱) اما خواست خدا نتیجه دیگری را رقم زد. علامه طباطبایی (ره)  به این خطای محاسباتی اشاره دارند و در توضیح این آیه مبارکه می‌فرمایند: «شما ضعف و ناتوانى خود را با شوكت و نيروى آنان مقايسه مى‏كرديد، و ليكن خداوند خلاف اين را مى‏خواست، خداوند مى‏خواست تا با لشكريان ايشان روبرو شويد، و او شما را با كمى عددتان بر ايشان غلبه دهد، و بدين وسيله قضاى او مبنى بر ظهور حق و استيصال كفار و ريشه‏كن شدن ‏ايشان به كرسى بنشيند.» (طباطبایی، 1390ق، ج‏9 ، ص 19)

در جریان دفاع مقدس نیز همین شرایط بود و نیروهای نظامی ایرانی هیچ چیزی نداشتند و در مقابل، تمام جهان پشتیبان لشگر صدام بودند اما در نهایت چیزی رخ می‌دهد که اراده خداوند باشد، چنان که می‌فرماید: «لِيُحِقَّ الْحَقَّ وَيُبْطِلَ الْبَاطِلَ وَلَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ؛ تا حق را تثبيت كند، و باطل را از ميان بردارد، هر چند مجرمان كراهت داشته باشند.» (انفال، 8) و نیز مقاومت سی و سه روزه حزب الله لبنان در مقابل رژیم غاصب صهیونیستی همه گواه بر ممکن بودن مقاومت است.

2-4- هزینه‌ی  بیشتر تسلیم  نسبت به مقاومت

بخش دیگر از منطق مقاومت، هزینه‌ی  بیشتر تسلیم  نسبت به مقاومت است؛ امام امت(ره) با اشاره به زندگی رسول اکرم (ص) فرموده اند: «باید‏‎‎‏بایستیم، باید مقاومت کنیم تا اسلام استقرار پیدا کند و عدالت برقرار شود و دست ظالم ها‏‎‎‏کوتاه گردد. مردم زمان حضرت رسول (ص) و اصحاب او مقاومت‏‎‎‏کردند و از سختی ها نهراسیدند تا پیروز شدند. ما هم وقتی وارد این کار شدیم و تصمیم‏‎‎‏گرفتیم که دست بدین عمل بزرگ بزنیم، پیامدهایش را هم باید پذیرا باشیم.‏» (خمینی، 1389، ج 19، ص 55)

رهبر معظم انقلاب   در این زمینه می‌فرمایند: « مقاومت البتّه هزینه دارد، بدون هزینه نیست، امّا هزینه‌ی تسلیم در مقابل دشمن بیشتر است از هزینه‌ی مقاومت. وقتی شما در مقابل دشمن تسلیم میشوید، باید هزینه بدهید. رژیم پهلوی در مقابل آمریکا تسلیم بود ، هم نفت میداد، هم پول میداد، هم باج میداد، هم توسری میخورد! امروز دولت سعودی هم همین جور است؛ هم پول میدهد، هم دلار میدهد، هم بر طبق خواست آمریکا موضع‌گیری میکند، هم توهین می‌شنود؛ به او میگویند «گاو شیرده»! هزینه‌ی سازش، هزینه‌ی تسلیم، هزینه‌ی عدم مقاومت، از هزینه‌ی مقاومت بمراتب بیشتر است؛ هزینه‌ی مادّی هم دارد، هزینه‌ی معنوی هم دارد.» (14/03/1398)

همانطور که رهبر معظم انقلاب   فرمودند تسلیم هم هزینه ی مادی دارد و هم هزینه ی معنوی؛ وضع ذلت بار حکومت پهلوی و همچنین اوضاع ذلیلانه حکومت سعودی نشان دهنده هزینه های مادی تسلیم در برابر زورگویان است. مثال تاریخی دیگر، سرنوشت رهبر لیبی، یعنی «سرهنگ قَذّافی» است که  در اثر تحریم های آمریکا از مواضع خود عقب نشینی کرد؛ او 19 دسامبر 2003م  در بیانیه ای اعلام نمود نه تنها تجهیزات هسته ای ، نظامی و شیمیایی خود را تسلیم خواهد کرد بلکه با امضای پروتکل الحاقی، نظارت های بیشتر آژانس انرژی اتمی و بازرسان تسلیحات شیمیایی را پذیرفته است. و علاوه بر اين ها ، برد موشک های خود را نیز به 300 کیلومتر کاهش خواهد داد. اما با وجود همه اين اقدمات در ژانويه 2004م جيمز کانينگهام سفير آمريکا در اسرائیل ، باز هم لغو تحريمهاي ليبي را اقدامي خطرناک اعلام می‎کند و وزیر انرژی آمریکا می‌گوید: این ها تنها 5 درصد از خواسته های آمریکا است که از سوی لیبی برآورده شده است. (رجانیوز؛ شناسه خبر : 215506 ؛ 1 تير 1394؛ برگرفته از فیلم مستند «نقطه عطف تاریخی»)

و اما آیه  « وَ لَن تَرْضىَ‏ عَنكَ الْيهَودُ وَ لَا النَّصَارَى‏ حَتىَ‏ تَتَّبِعَ مِلَّتهُمْ...»(بقره، 120) می‌تواند بیانگر هزینه ی معنوی تسلیم باشد؛ آیه گوشزد می‌کندکه: اگر با دشمنتان مقابله کنید شاید کشته بدهید شاید زخمی بشوید ولی دینتان از بین نمی رود ولی اگر تسلیم دشمن بشوید آنها تا دین شما را نگیرند دست بردار نیستند. واضح است که از دست رفتن دین انسان و در نتیجه ی آن، ازدست رفتن آخرت ابدی انسان خیلی هزینه ی سنگین تری است نسبت به جراهت و حتی شهادت و کشته شدن و حال آنکه کشته شده ی در راه دین درحالی که متدین به دین حق باشد، آخرتی نیکو در انتظارش خواهد بود.

در مورد فرار بعضى از مسلمانان در جنگ احد است، که جز سيزده نفرهمه فرار كردند. (قرائتى، 1388، ج‏1، ص 632) و حال آنکه قرآن می‌فرماید « ... لَوْ كُنتُمْ فِي بُيُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَّذِينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ إِلَى مَضَاجِعِهِمْ... اگر هم در خانه هاى خود بوديد، آنهايى كه كشته شدن بر آنها مقرر شده بود، قطعاً به سوى آرامگاه هاى خود، بيرون مى آمدند (و آنها را به قتل مى رساندند).» (آل عمران، 154)

فردی که ایمان به تقدیر الهی دارد می‌داند که اجل حتمی دست خداست و  لحظه ای از آن وقت زودتر واقع نمی شود و یا به تاخیر نمی افتد و لذا از ترس کشته شدن ، مقاومت را ترک نمی کند و تسلیم را بر آن ترجیح نمی دهد. (شاربی، 1425 ق ، ج‏1،  497)

 اصولا ملتى كه بر اثر سستى اكثريتش محكوم به شكست است بالآخره طعم مرگ را خواهد چشيد چه بهتر كه آن را در ميدان جهاد و در زير ضربات شمشير دشمن در حال مبارزه افتخار آميز ببيند نه اينكه در خانه‏اش بر سر او بريزند و او را با ذلت در ميان بستر از بين ببرند. (مكارم شيرازى، 1371، ج‏3 ، ص 133)

2-5-  پیروزی جبهه مقاومت ، وعده الهی 

خداوند متعال در آیات مکرّر قرآن این وعده را داده است که اهل حق، طرف‌داران حق، پیروز نهایی‌اند.امام خمینی(ره) می‌فرمایند: «این حس مقاومت که در حال رشد است، نوید پیروزی حتمی است.» (خمینی، 1389، ج 3، ص ۱۱1)

مقام معظم رهبری   نیز معتقدند: «اهل حق و حقیقت، ممکن است قربانی بدهند امّا در نهایت شکست نمی خورند؛ آنها پیروز هستند در این صحنه؛ قربانی دارند امّا ناکامی ندارند. آیاتی مثل: طور، 42؛ قصص، 5 ؛ محمّد، 7 ؛حجّ، 40 ، همین عاقبت را به کسانی که در راه مقاومتند، نوید می‌دهد.» (1398/03/14).

  البته در آیات قرآن کریم ، وعده ی پیروزی و یاری الهی به پیروان دین حق ، در صورت تحقق شرایطی است که به مواردی اشاره می‌شود:

2-5-1- یاری کردن دین خدا

یکی از شرطهای تحقق وعده پیروزی یاری کردن دین خداست.امام خمینی(ره) می‌فرمایند: «با اطمینان قلب حرکت کنید و مطمئن‏‎‎‏باشید که مرکز قدرت که خدای تعالی است نسبت به شما عنایت دارد. قدرتهای دیگر‏‎‎‏پوشالی هستند، قدرت خداست که باقی است، و خداست که وعده کرده است اگر‏‎‎‏نصرت دهید او را، او شما را پیروز می‌کند‏‎.» (خمینی، 1389، ج 19، ص 172)

قرآن کریم براین مطلب تاکید دارد«....وَلَيَنصُرَنَّ اللَّهُ مَن يَنصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ، و خداوند كسانى را كه يارى او كنند (و از آيينش دفاع نمايند) يارى مى كند؛ خداوند قوى و شكست ناپذير است.» (حج ،40) آمدن « لام قسم» و «نون تاکید ثقیله» در جمله« لينصرن»  موکد این مطلب است.(صافى، محمود، 1418 ق، ج‏17، ص119‏؛ بركات، بی تا ،ج‏2 ، ص101) طبق وعده داده شده در آیه، هر كس او را بوسیله جهاد با دشمنان يارى كند، او ياريش مى‏كند و خداى تعالى به اين وعده خود در حق مسلمانان وفا كرده و آنها را در جنگها و غزوات بر دشمنان پيروزشان کرد. (طباطبايى، 1390، ج14، ص 386؛ حقى برسوى، بی تا، ج‏6، ص40 ؛ آلوسى، 1415 ق، ج‏9، ص157 ؛ مدرسى، 1419 ق، ج‏8 ، ص74  ؛ شبر، 1407ق، ج‏4 ، ص247؛ شبر، 1410ق، ص327).

رهبر انقلاب   ذیل این آیه می‌فرمایند: «همه‌ی جوانان ملّت ایران، همه‌ی دلهای پاک و روحهای ناآلوده که می‌خواهند وظیفه‌ی الهی و انسانی خودشان را انجام بدهند، [اگر] در راه ایستادگی و مقاومت، در مقابل دشمنانِ دین و بشریّت بِایستند، قطعاً خدای متعال آنها را حمایت خواهد کرد؛ وَ لَیَنصُرَنَّ‌ اللهُ مَن یَنصُرُه. همچنان که ما در این چهل سال به توفیق الهی پیروز شدیم، در آینده، در گام دوّم، در گامهای بعد به توفیق الهی بر همه‌ی موانع غلبه خواهیم کرد و بر دشمنان پیروز خواهیم شد. (21/07/1398)  

ودر آیه ای دیگر از کلام الله مجید چنین می‌خوانیم: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنوا إِن تَنصُرُوا اللَّهَ يَنصُركُم وَيُثَبِّت أَقدامَكُم، اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اگر (آيين) خدا را يارى كنيد، شما را يارى مى كند و گامهايتان را استوار مى دارد.» (محمّد، 7) «تثبيت اقدام»، كنايه از شجاعت و پايدارى است. آيه به روشنى نشان مى‏دهد كه خداى سبحان با طرفداران حق و عدالت است، آنان را يارى مى‏دهد و دست ايشان را مى‏گيرد. (مغنيه، 1424 ق، ج‏7 ، ص 63)

  اين آيه مؤمنين را تحريك به جهاد مى‏كند ، و در صورتى كه خدا را نصرت دهند، وعده نصرتشان مى‏دهد. و منظور از«نصرت دادن به خدا» جهاد در راه خدا و تنها به منظور تاييد دين او و اعتلاى كلمه حق است، نه اينكه جهاد كنند تا در زمين سرورى نمايند، و يا غنيمت به‏ چنگ آورند، و يا شجاعت و هنر خود را نشان دهند. و مراد از اينكه فرمود: «خدا هم شما را يارى مى‏كند» اين است كه اسباب غلبه بر دشمن را برايتان فراهم مى‏سازد، مثلا ترسى از شما در دل كفار مى‏اندازد، و امور را عليه كفار و به نفع شما جارى مى‏كند و دل هاى شما را محكم و شجاع مى‏سازد. (طباطبایی، 1390، ج‏18، ص229؛ ابن‏عاشور، 1420ق، ج‏26 ، ص71؛ مراغى، بی تا، ج 26 ، ص52 ؛ قاسمى، 1418ق، ج‏8 ، ص469)

مقام معظم رهبری  در ذیل این آیه شریفه می‌فرماید: «وَمَن اَصدَقُ مِنَ اللهِ قیلًا؟چه کسی از خدا راستگوتر است؟ وعده‌ی ‌چه کسی از خدا درست‌تر است؟ خدا میگوید: «اِن تَنصُرُوا اللهَ یَنصُرکُم»؛ اگر شما نصرت کردید خدا را، یعنی به سمت تمدّن اسلام و جامعه‌ی اسلامی و تحقّق دین خدا پیش رفتید، خدا شما را یاری میکند.» (01/03/1398)  

2-5-2-ایمان و مقاومت

ایمان و مقاومت دو رکن مهم در حیات دنیوی یک فرد و یک جامعه است. هر فردی و هر جامعه ای که با ایمان بود و مقاومت کرد، پیروز شد و الا در مقابل فشار ها و مطامع دنیوی زانو زده به هدف خود نرسیده است. رسول اکرم (ص) در توصیه به حضرت علی j فرمودند: « قل ربي الله ثم‏ استقم» (ابن شهرآشوب، 1379 ق، ج‏2 ، ص355)

امام صادقj می‌فرمایند: «کسی که ایمان دارد از آهن سخت، محکم تر و پایداریش بیشتر است، آهن هنگامی که داخل آتش می‌شود، تغییر می‌کند ولی مؤمن اگر کشته شود آن گاه زنده شود و باز، کشته گردد ایمانش پابرجا و دلش استوار و تغییر نا پذیر است.»(مجلسی، 1404ق، ج64، ص303)

استقامت ، یکی از ویژگی های امام خمینی(ره)  است که تا پایان عمر پا برجا بود.  همچنانکه رهبر معظم انقلاب   می‌فرمایند:« تا روزهای آخر زندگی، هیچ كس در حرف و عمل امام بزرگوار(ره) ، نشانی از افسردگی و تردید و خستگی و وادادگی و تسلیم‌طلبی پیدا نكرد ... بیانیه‌های امام (ره) در سالهای آخر عمر، حتّی از سخنان سال ۴۲ ایشان گاهی انقلابی‌تر بود، تندتر بود، قوی‌تر بود؛ پیر میشد، اما دل او جوان بود، روح او زنده بود؛ این همان استقامتی است كه در قرآن كریم می‌فرماید: « وَأَنْ لَوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَاهُمْ مَاءً غَدَقًا، و اينكه اگر آنها [جنّ و انس] در راه (ايمان) استقامت ورزند، با آب فراوان سيرابشان مى كنيم! »(جن، 16)» (14/03/1392)

در کلام الله مجید آمده است: «فَاِن یَکُن مِنکُم مِائَةٌ صَابِرَةٌ یَغلِبوا مِائَتَینِ واِن یَکُن مِنکُم اَلفٌ یَغلِبوا اَلفَینِ بِاِذنِ اللّهِ...، بنا بر اين، هر گاه يكصد نفر با استقامت از شما باشند، بر دويست نفر پيروز مى شوند؛ و اگر يكهزار نفر باشند، بر دو هزار نفر به فرمان خدا غلبه خواهند كرد!» (انفال،66) در این آیه شریفه ، خداوند  پیروزی  مومنان صبور و مقاوم را تضمین فرموده است.

 همچنین خداوند متعال می‌فرمایند: «إِنَّ الَّذينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا...، به يقين كسانى كه گفتند: «پروردگار ما خداوند يگانه است!» سپس استقامت كردند، فرشتگان بر آنان نازل مى شوند كه: «نترسيد و غمگين مباشيد.» (فصلت،30) امام على j در توضیح آیه می‌فرمایند: « شما گفتيد پروردگار ما «الله» است اكنون بر سر اين سخن پايمردى كنيد، بر انجام دستورهاى كتاب او، و در راهى كه فرمان داده، و در طريق پرستش شايسته او، استقامت به خرج دهيد، از دايره فرمانش خارج نشويد، در آئين او بدعت مگذاريد و هرگز با آن مخالفت نكنيد.(شريف الرضي، 1414 ق، ص253، خطبه 176) مراد از جمله‏«ثُمَّ استَقامُوا» اين است كه مومنان، دچار انحراف نگردند، و بر سخنى كه گفته اند استوار باقى بمانند.)طباطبایی،1390، ج‏17، ص389)

امام خمینی(ره)  با تذکّر نقش ایمان  و مقاومت در شکست دشمن ، برلزوم حفظ ایمان در پیشبرد نهضت تأکید داشتنه و می‌فرمایند: «همان طورى كه ايمان به خدا در قلبها بود و شما را آن ايمان به خدا هدايت كرد و حس مقاومت به شما داد، و خداوند ايجاد رعب در آنها كرد و با قدرت شيطانى كه داشتند شكست خوردند، اين ايمان را حفظ كنيد تا اين نهضت جلو برود. (خمینی، 1389، ج‏9، ص 494)

مقام معظم رهبری   نیز نترسیدن از دشمن را  نتیجه ایستادگی در راه حق دانسته و می‌فرمایند: «امروز امریکا قدرتش، هیمنه‌اش، ابهت ابرقدرتی‌اش در چشم ملتها ریخته و ملتها بیدار شده‌اند؛ جرئت و جسارت پیدا کرده‌اند. و عامل اصلی شما هستید؛ شما ملت ایران، شما جوانها، که قیام کردید، ایستادید، انقلاب کردید، حرف حقی را زدید، پای آن حرف ایستادید. استقامت کردید. نتیجه این است که خدای متعال رحمت و برکتش را بر شما نازل می‌کند؛ خوف از دشمن در دل جوانان ایرانی نیست. جوانان ما از دشمن نمیترسند. حزن و اندوه بر اینکه زیر سلطه‌ی دشمنند، در دل آنها نیست.» (09/08/1386)

رهبر معظم انقلاب   در یوم الله نماز جمعه بعد از شهادت سردار سلیمانی، تنهاراه نجات ملت ها را تدبیر و استقامت و نترسیدن از دشمن خاطرنشان کرده و می‌فرمایند: «دنیای اسلام باید صفحه جدیدی بگشاید. وجدان های بیدار و دل های مؤمن باید اعتماد به نفس را در ملّت ها بیدار کنند. و همه بدانند که تنها راه نجات ملّت ها تدبیر و استقامت و نترسیدن از دشمن است.» (27/10/1398)

ایشان طبق آیه 55 سوره نور، در زمینه تحقق وعده الهی مبنی برخلافت مومنین و صالحین بر روی زمین می‌فرمایند: « وعده‌ی عملی است و تحقق پیدا خواهد کرد. شرط آن، ایستادگی، استقامت، راه را گم نکردن، هدف را گم نکردن، وحدت را حفظ کردن و به خدای متعال توکل کردن است.» (06/02/1384) 

‏‎2-5-3- حب خداوند و عدم دوستی دشمنان خدا

دوست داشتن خداوند و دوست نداشتن دشمن نیز از دیگر شرایط تحقق وعده پیروزی است. امام راحل(ره) با توجه به آثار دوستی با دشمن می‌فرمایند: «چرا باید کشورهای اسلامی این طور باشند؟ چرا باید این وضع را داشته باشند که اسرائیل طمع کند به اینکه حمله کند به یک کشور اسلامی، به لبنان حمله بکند؟ همه‌اش برای همین است که به اسرائیل مهلت دادند، با او دوستی دارند.» (خمینی، 1389، ج 16، ص ۳۰3)

در تبیین قرآنی این مطلب از آیه «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنوا مَن يَرتَدَّ مِنكُم عَن دينِهِ فَسَوفَ يَأتِي اللَّهُ بِقَومٍ يُحِبُّهُم وَيُحِبّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى المُؤمِنينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الكافِرينَ...،اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هر كس از شما، از آيين خود بازگردد، (به خدا زيانى نمى رساند؛ خداوند جمعيّتى را مى آورد كه آنها را دوست دارد و آنان (نيز) او را دوست دارند، در برابر مؤمنان متواضع، و در برابر كافران سرسخت و نيرومندند؛ آنها در راه خدا جهاد مى كنند، و از سرزنش هيچ ملامتگرى هراسى ندارند.» (مائده،54) کمک گرفته می‌شود؛ آیه شریفه مؤمنینی را وصف می‌کند که خدا را دوست مى‏دارند و خدا ايشان را دوست مى‏دارد و مردمى هستند كه در برابر مؤمنين متواضع و در برابر كفار شكست‏ناپذيرند …. این اوصاف، بى ارتباط با مضمون آيات قبل يعنى دوستى با يهود و نصارا نيست؛ ( مائده، 51) چون دوستدار آنان علاقه قلبى به آنان دارد و چگونه ممكن است قلبى كه اين چنين شيفته دشمنان خدا است، محبت خدا را در خود جاى دهد؛ با اينكه خداى خالق دلها فرموده: «ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِّن قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ، خداوند براى هيچ كس دو دل در درونش نيافريده» (احزاب، 4)(طباطبایی، 1390، ج5، ص380)

امام حسين j چنین دعا می‌کردند: « لَقد خابَ مَن رَضِيَ دُونَكَ بَدَلاً؛ آن كه ديگرى را به جاى تو گرفت زيان كرد و باخت.(مجلسی، 1404ق، ج ۹۸، ص ۲۲۶)

پيامبر خدا (ص) فرمودند: هر كس خدا دوستى را بر خود دوستى مقدم بدارد، خداوند او را از رنج و زحمت مردم دور گرداند.» (متقي الهندي ، 1401ق، ج15، ص790)

دوست داشتن دشمن، لوازمی دارد؛ از جمله اینکه، نتیجه اش ذلت مؤمن در برابر كفار و سلطه كفار برمؤمنين است. (طباطبایی، 1390، ج5، ص380)  عزت مؤمنین نزد خداست نه دوستی با دشمن!! هم چنان كه خداى تعالى فرموده: «...أَيَبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِيعًا، آيا عزّت و آبرو نزد آنان مى جويند؟ با اينكه همۀ عزّتها از آن خداست ؟!» ( نساء،139)

لازمه دیگر دوست داشتن دشمن، سهل‏انگارى در جهاد عليه كفار و نارضايتى از جنگيدن با آنان است ... كسى مى‏تواند ناملايمات جهاد با دشمن را تحمل كند كه بطور كلى رابطه اجتماعى خود را با آنان قطع كند. (طباطبایی، 1390، ج5، ص380)

دوست داشتن خداوند ، طاعت خداوند و طلب خوشنودی اوست و اینکه موجبات سخط و عقاب خداوند را فراهم نکنند. (آلوسى، 1415 ق، ج‏3 ، ص329؛ زمخشرى، 1407 ق، ج‏1، ص646)

مقام معظم رهبری   با اشاره به آیه شریفه می‌فرمایند: «نصرت اسلام و نصرت مسلمین در نهایت قطعی است، منتها ما وظیفه‌ای داریم؛ هم افراد وظیفه دارند، ... هرکدام به وظیفه‌ی خودشان عمل کردند، پیش خدای متعال مأجورند، عمل هم نکنند، بار خدا زمین نخواهد ماند، این راه ادامه پیدا خواهد کرد. امیدواریم ان‌شاءالله ما جزو کسانی باشیم که این بار را هرگز بر زمین نگذاریم.»(16/02/1395)»«آنچه قطعی نیست، عبارت است از زمان و مردمی که سعادتِ بردن این گوی را از این میدان داشته باشند. این بسته به اراده‌ی من و شماست.» (09/03/1381) 

2-5-4-استعانت

استعانت از خدا یکی از وسیله هایی است که برای رسیدن به هر هدفی از جمله پیروزی باید به آن چنگ زد . امام خمینی(ره) می‌فرمایند: «مردم كارآزموده و متوكل ما با استعانت از ذات مقدس كبريا، يكّه و تنها و مظلومانه بر مشكلات ... فائق آمده است.» (خمینی، 1389، ج‏20، ص326)

رهبر معظم انقلاب   نیز با تأکید بر  لزوم استعانت از خداوند می‌فرمایند: «یك ملت اگر بخواهد كارهای بزرگ انجام دهد باید از خدا استمداد كند.» (28/02/1373) «کمك الهی یك امر تصادفی ، غیرمنطقی و بی‌محاسبه نیست؛ كمك الهی هم مترتب بر این است كه انسان از خدا بخواهد، تلاش كند، استغاثه كند و او را به كمك بطلبد».(29/03/1379)

استعانت از خداوند، سیره انبیاء الهی و ائمه اطهار و بزرگان دین بوده است. (قصص، 25؛ تحريم، 11؛ بقره، 250؛ نساء،  75 ؛ نوح، 26 ؛ شعرا، 118؛ یونس، 88 )

خداوند متعال می‌فرماید: «قالَ موسى لِقَومِهِ استَعينوا بِاللَّهِ وَاصبِروا  إِنَّ الأَرضَ لِلَّهِ يورِثُها مَن يَشاءُ مِن عِبادِهِ وَالعاقِبَةُ لِلمُتَّقينَ، موسى به قومش گفت:از خداوند يارى بجوييد و بردبارى كنيد بى گمان زمين از آن خداست هركس از بندگانش را كه بخواهد وارث آن قرار مى دهد و سرانجام نيك از آن پرهيزگاران است.» (اعراف، 128) موسى j در اين جمله بنى اسرائيل را بر قيام عليه فرعون بر مى‏انگيزد و آنان را به استمداد و استعانت از خداى تعالى در رسيدن به هدف كه همان رهايى از اسارت و بندگى فرعون است توصيه مى‏نمايد.(طبرسى، 1372، ج‏4 ، ص716 ؛ طباطبایی، 1390 ق، ج‏8 ، ص224) و در واقع ، با اين سخن، به قومش آرامش و اطمينان، و وعده يارى و پیروزی می‌دهد.  (طبرسى، 1412ق‏، ج‏1، ص461؛ بغوى،1420 ق، ج‏2، ص 222 ؛ فيض كاشانى، 1415 ق، ج‏2 ،ص227)

پیامبر أکرم (ص)  نیز وقتی کمی یاران خود و کثرت سپاه قریش را در جنگ بدر  دید از خدا کمک خواست.( طوسى، بی تا، ج‌۵‌، ص‌۸4‌)

 امام سجاد j در یکی از دعاهایش عرضه می‌دارد: « خداوندا، در هر ناحیه مسلمانان را به دفع مشرکانی که در برابر آنانند برانگیز.» (صحیفه سجّادیه، 1386، ص 185، دعای ۲۷)

و استعانت از پروردگار از بزرگترین سلاح هایی است که تا تحقق وعده پیروزی بزرگ مستضعفین با ظهور حجت الهی امام عصر (عج) مومنین به آن متوسل خواهند شد.

2-5-5-تقوا

تقوا نیز یکی از عوامل زمینه ساز تحقق وعده پیروزی است . امام امت (ره) به این مقوله نیز در تحقق وعده پیروزی  توجه داشته و ضمن توصیه ای فرمودند: «به خداى تعالى توكل كنيد و از قدرت معنوى مسلمانان بهره جوييد و با سلاح تقوا و جهاد و صبر و مقاومت بر دشمنان حمله بريد.» (خمینی، 1389، ج‏20، ص 321)

مقام معظم رهبری  نیز به ملتهای به‌پاخاسته توصیه فرمودند که خود را سرگرم دستاوردهای این مقطع نکنند و تذکر دادند که  مصداق بزرگ تقوا  در این دوره، ،  متوقف نساختن حرکت مبارک خود است و این  بخش مهم از تقوائی که دارندگان آن، به وعده‌ی «عاقبتِ نیک» سرافراز گشته‌اند. (14/08/1390)   

 درکلام الله مجید آمده است: «بَلَى إِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا وَيَأْتُوكُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هَذَا يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ بِخَمْسَةِ آلَافٍ مِنَ الْمَلَائِكَةِ مُسَوِّمِينَ، آرى، (امروز هم) اگر استقامت و تقوا پيشه كنيد، و دشمن به همين زودى به سراغ شما بيايد، خداوند شما را به پنج هزار نفر از فرشتگان، كه نشانه هايى با خود دارند، مدد خواهد داد!»(آل عمران، 125) در این آیه به صراحت به تأثیر تقوا در تحقق نصرت الهی اشاره شده است. درتفسیر المیزان آمده است: «این وعده به شرط صبر و تقوا است.» (طباطبایی، 1390، ج4، ص8؛ فضل الله، 1419 ق، ج‏6، ص254)

و همچنین آیه 128 سوره اعراف نیز براین مدعا دلالت دارد؛ «...الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقينَ» هرچند آیه در مورد هلاکت فرعون است و به بنی‌اسرائیل وعده پيروزى ميدهد تا صبر كنند و يقين داشته باشند كه حسن عاقبت در دنيا و آخرت نصيب اهل تقوى ميشود. (طبرسى، 1372 ، ج‏4، ص 716؛ طباطبایی، 1390ق، ج 8‏،ص 224) ولی این  وعده الهی به عنوان سنت الهی درباره همه امت هاست و بارزترین و کامل ترین مصداقِ نابودیِ ظلم و ستم در گستره جهانی پیش گویی شده است.(اباذری  ،1393، ص101)که طبق روایات، ناظر به حکومت جهانی حضرت مهدی (عج) است. (عياشى، 1380 ق. ج‏2 ؛ ص25؛ كلينى، 1407 ق. ج‏1 ؛ ص408؛ مجلسى، ، 1406 ق. ج‏3 ؛ ص122؛ بحرانى، 1374 ش. ج‏2 ؛ ص570؛  نورى، 1408ق، ج‏17 ؛ ص113) که ان شاءالله این انقلاب اسلامی متصل به قیام حضرت حجة (عج)  خواهد شد و وعده پیروزی نهایی محقق خواهد شد.

نتیجه گیری:

1. اولین بخش از پشتوانه های منطقی و دینیِ دکترین مقاومت امام خمینی (ره) اینستکه: مقاومت جبهه حق در برابر مستکبران امری فطری است زیرا هر انسان آزاده ای در برابر ظلم و ستم مقاومت می‌کند و از پذیرش ظلم خودداری می‌کند. آیه 40 سوره حج مؤید این مطلب است.

2. دومین بخش از اجزاء منطقی دکترین مقاومت امام خمینی(ره) که مقام معظم رهبری   برآن تاکید دارند، اثر مقاومت است که موجبات عقب نشینی دشمن را فراهم می‌آورد. آیه 120 سوره بقره و آیات 8 و 12 سوره توبه بیانگر این ویژگی است.

3. سومین عنصری که مقام معظم رهبری  آنرا جزء پشتوانه های اندیشه مقاومت امام خمینی(ره) بیان می‌کنند، ممکن بودن مقاومت در برابر دشمنان و مستکبران است. نمونه قرآنی این مطلب در آیه 7 سوره انفال ذکر شده است.

4. بخش دیگری از منطق مقاومت، هزینه‌ی بیشتر تسلیم  نسبت به مقاومت است؛ آیه 120 سوره بقره و 154 سوره آل عمران شاهد قرآنیِ مطلب است . از لحاظ تاریخی نیز وضعیت رژیم پهلوی و دولت سعودی و همچنین عاقبت افرادی مثل سرهنگ قزّافی نشانگر نتیجه تسلیم و سازش با مستکبران است.

5. مقام معظم رهبری   بخش دیگری از منطق مقاومتی که امام راحل (ره) در نظام جمهوری اسلامی پایه‌گذاری کرد را ، این بخشِ قرآنیِ وعده‌ی الهی مطرح می‌کنند که خداوند متعال در آیات مکرّر قرآن این وعده را داده است که اهل حق، طرف‌داران حق، پیروز نهایی‌اند؛ آیات فراوان قرآن مثل: طور، 42؛ قصص، 5؛ محمّد، 7؛ حج، 40 بر این معنا دلالت می‌کند.

6. با توجه به آیات قرآن کریم ، وعده ی پیروزی و یاری الهی به پیروان دین حق ، در صورت تحقق شرایطی از جمله: یاری کردن دین خدا ،ایمان و مقاومت، حب خداوند و عدم دوستی دشمنان خدا ، استعانت و تقوا است.

منابع:

قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی.

نهج البلاغة (للصبحي صالح)، چاپ اوّل، قم، 1414 ق.

صحیفه سجّادیه ، ترجمه و شرح ابوالحسن شعرانی، چاپ ششم، قم، انتشارات قائم آل محمّد(ص) ، 1386.

 اباذری ، محمود؛ قافله سالار، چاپ اوّل، قم، مؤسسه بنیاد فرهنگی مهدی موعود (عج) ، .1393

ابن سیده، علی بن اسماعیل، المحكم و المحيط الأعظم ، چاپ اوّل، محقق: عبد الحميد هنداوي، بیروت، دار الکتب العلمية، 1421ق.

ابن شهر آشوب، محمد بن على، مناقب آل أبي طالب عليهم السلام، چاپ اوّل، قم، بی نا، 1379 ق.

ابن منظور، محمد بن مكرم، لسان العرب، چاپ سوّم، بيروت، دار صادر، 1414ق.

ابن‏عاشور، محمدطاهر، تفسير التحرير و التنوير، چاپ اوّل، بيروت، مؤسسة التاريخ العربي،1420ق.

ابن‏عطيه، عبدالحق بن غالب، المحرر الوجيز فى تفسير الكتاب العزيز، چاپ اوّل، بيروت، دار الكتب العلمية، 1422 ق.

آلوسى، محمود بن عبدالله، روح المعاني في تفسير القرآن العظيم و السبع المثاني، چاپ اوّل، بيروت، دار الكتب العلمية، ، 1415ق.

  بحرانى، سيد هاشم بن سليمان، البرهان في تفسير القرآن، چاپ اوّل، قم، بی نا، 1374.

بركات، ابراهيم ابراهيم‏ ، النحو العربي، چاپ اوّل، قاهره، دار النشر للجامعات‏، بی تا.

بغوى، حسين بن مسعود، تفسير البغوى، چاپ اوّل، بيروت، دار إحياء التراث العربي،1420 ق.

جوهرى، اسماعيل بن حماد، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربية، چاپ اوّل، بيروت، دار العلم للملايين، 1376ق.

حقى برسوى، اسماعيل بن مصطفى، تفسير روح البيان، چاپ اوّل، بيروت، دار الفكر ، بی تا.

حمیری، نشوان بن سعید ، شمس العلوم و دواء كلام العرب من الكلوم ، محقق: حسين بن عبد الله العمري - مطهر بن علي الإرياني - يوسف محمد عبد الله ، چاپ اوّل ، دمشق، دار الفکر، 1420 ق.

خمينى، روح‏الله، صحيفه امام‏، چاپ پنجم، تهران‏، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(ره) ، 1389.

زبیدی، مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، بی جا، دار الهداية، بی تا.

زمخشرى، محمود بن عمر، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الأقاويل فى وجوه التأويل، چاپ سوّم، بيروت، ، دار الكتاب العربي، 1407ق.

________، ________، مقدمة الادب، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران، 1386.

شاربی، سیدقطب ابراهیم حسین، فى ظلال القرآن، چاپ سی و پنجم، بيروت، دار الشروق، 1425ق.

شبر، عبدالله، الجوهر الثمين في تفسير الكتاب المبين، چاپ اوّل ، کویت، شركة مكتبة الالفين، 1407ق.

ــــ، ـــــــــ، تفسير القرآن الكريم (شبر)، چاپ دوّم، قم، موسسة دار الهجرة، 1410ق.

صافى، محمود، الجدول في إعراب القرآن و صرفه و بيانه مع فوائد نحوية هامة،چاپ چهارم، دمشق، دار الرشيد، 1418 ق.

طباطبايى، محمدحسين، الميزان في تفسير القرآن، چاپ دوّم، بیروت، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، 1390ق.

طبرسى، فضل بن حسن، ‏ تفسير جوامع الجامع‏ ، مصحح: گرجى، ابوالقاسم‏، چاپ اوّل، قم، مركز مديريت حوزه علميه قم، 1412 ق‏.

طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البيان في تفسير القرآن، چاپ سوّم، تهران، ناصر خسرو، 1372.

طوسى، محمد بن حسن، التبيان في تفسير القرآن، چاپ اوّل، بيروت، دار إحياء التراث العربي، بی تا.

  عياشى، محمد بن مسعود، تفسير العيّاشي، چاپ اوّل، تهران، بی نا، 1380 ق.

فضل الله، محمد حسين، من وحى القرآن، چاپ اوّل، بيروت، دار الملاك، 1419ق.

فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحيط، چاپ هشتم ، بیروت، مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزيع، 1426 ق.

فيض كاشانى، محمد بن شاه مرتضى، تفسير الصافي، چاپ دوّم، تهران، مكتبة الصدر، 1415ق.

قاسمى، جمال‏الدين، تفسير القاسمي المسمّى محاسن التأويل، چاپ اوّل، بيروت، دار الكتب العلمية، 1418ق.

قرائتى، محسن، تفسير نور، چاپ اوّل، تهران، مركز فرهنگى درسهايى از قرآن ، 1388.

  كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي، چاپ چهارم، تهران، الإسلامية، 1407 ق.

متقي الهندي ،كنز العمال في سنن الأقوال والأفعال، محقق: بكري حياني - صفوة السقا،  چاپ پنجم، مؤسسة الرسالة، بی جا، 1401ق.

مجلسى، محمدتقى ، روضة المتقين في شرح من لا يحضره الفقيه، چاپ دوّم، ، قم، بی نا، 1406 ق.

مجلسی، محمدباقر؛ بحارالأنوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1404ق.

مدرسى، محمدتقى، من هدى القرآن، چاپ اوّل، تهران، دار محبي الحسين، 1419ق.

مراغى، احمد مصطفى، تفسير المراغى، چاپ اوّل، بيروت، دار الفكر ، بی تا.

مغنيه، محمدجواد، التفسير الكاشف، چاپ اوّل، قم، دار الكتاب الإسلامي، 1424ق.

مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، چاپ دهم،  تهران، دار الكتب الإسلامية، 1371.

نورى، حسين بن محمد تقى، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، چاپ اوّل، قم، بی نا، 1408ق.

واقدی، محمد بن عمر؛ المغازي،تحقیق جونز، مارزدن‌، چاپ سوّم، بیروت، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، 1409ق.

پایگاه‌های اینترنتی:

سایت رهبری : بیانات، پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ ونشرآثار حضرت آیت الله العظمی خامنه ای  ، .khamenei.ir

پایگاه اطلاع رسانی رجانیوز ؛.rajanews.com